САЙДАМИР ЗУҲУРОВ: ТАЙЁРАҲОИ ҶАНГАНДАИ МАСЪУДРО ӮЗБЕКИСТОН БАРНАГАРДОНД

Ё худ Сайдамир Зуҳуров дар бораи дӯстии худ бо Масъуд, сафари Масъуд ба Самарқанд ва сӯҳбати Масъуд бо Руслан Аушев боз чиҳо гуфт?

Рӯзи 9-уми сентябри соли 2001, расо дар рӯзи ҷашни 10-солагии Истиқлолияти Давлатии Тоҷикистон Аҳмадшоҳи Масъуд, шери Панҷшер, бузургтарин сипаҳсолори мардуми форснажод дар охири қарни 20 ва авоили қарни 21 ҷоми шаҳодатро нӯш кард. Агарчӣ хабари марги ӯро ҳамсафонаш ба хотири ҳадафҳои сиёсӣ ва низомӣ ҳанӯз ҳам он рӯз расман эълон накарда буданд, вале дар Тоҷикистони ғарқ дар баҳри хурсандиву шодии ҷашни истиқлол буданд касоне, ки ҳамон рӯз дар сӯги мотами Масъуд нишастанд. Ба эътирофи худи марҳум Масъуд яке аз дӯстони наздиктарини ӯ дар Тоҷикистон собиқ вазири амнияти Тоҷикистон, генерал-полковник Сайдамир Зуҳуров буд.

Журналист Султони Ҳамад дар сӯҳбат бо Сайдамир Зуҳуров талош кардааст, ки барои Шумо, хонандагони азиз, иттилооти тозаву муфидеро дар бораи муносибатҳои ин ду шахсияти бузурги миллат ба даст биёрад. Ин сӯҳбат дар арафаи 10-солагии ба шаҳодат расидани Аҳмадшоҳи Масъуд баргузор гардидааст.

- Мӯҳтарам Сайдамир Зуҳуров, лутфан мегуфтед, ки мулоқоти нахустини Шумо бо Аҳмадшоҳи Масъуд кай ва дар кадом ваъият ба вуқӯъ пайваст?

- Охирҳои августи соли 1993 буд. Ман дар вазифаи раиси Кумитаи амнияти миллии кишвар кор мекардам. Навакак аз сафари хидматӣ аз Маскав баргашта будам. Ба хотири гузориш додан аз натоиҷи сафар ба ҳузури сарвари кишвар мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон рафтам. Баъди гузориш Эмомалӣ Раҳмон, ки он вақт Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон буданд, ба ман хабари ногаҳониеро эълон карданд. Гуфтанд, ки ният кардаанд, ки фардо, 28-уми август бо як сафари расмӣ барои мулоқот кардан бо Раиси ҷумҳури ин кишвар профессор Бурҳониддин Раббонӣ ба Кобул бираванд ва азбаски ман навакак аз сафар баргаштаам ва хаста шудаам, маслиҳат шудааст, ки дар ин сафар ӯро муовини ман Баҳодур Абдуллоев ҳамроҳӣ кунад.

Рости гап, ман бадеҳатан ба он кас гуфтам, ки «Эмомалӣ Шарифович, ман ба ин пешниҳод розӣ шуда наметавонам. Зеро Афғонистон як кишвари ҷангзадааст. Ба замми ин мухолифини мусаллаҳи ҳукумати мо дар ҳамин кишвар қарор доранд. Аз онҳо ҳар чизро интизор шудан мумкин аст. Худое накарда як ҳодисае ё бо Шумо ва ё бо ҳамон муовини ман рух диҳад, дигар тамоми умр ман наметавонам худамро бибахшам. Аз сӯйи дигар ман бисёр мехоҳам, ки бо Аҳмадшоҳи Масъуд, вазири дифои ин кишвар, ки бо иттилои сарчашмаҳои мо болои роҳбарони мухолифини мусаллаҳ таъсири бузург дорад, рӯ ба рӯ сӯҳбат кунам ва дар бораи тақдири ин фирориён бо ӯ маслиҳату машварат кунам.

Барои ҳамин ҳам ман ҳатман дар ин сафар бояд Шуморо ҳамроҳӣ кунам. Сарвари давлат суханҳои маро шунида лутфан розӣ шуданд ва илова карданд, ки «дар оғози сӯҳбати Шумо бо Аҳмадшоҳи Масъуд ман низ ширкат хоҳам кард. Ман ҳам мехоҳам марди бузургро аз наздик бубинаму лаҳзае бо ӯ сӯҳбат кунам». Ҳамин тариқ рӯзи 28-уми августи соли 1993 мо аз тариқи ҳавопаймо озими Кобул шудем.

-Шумо пеш аз он ки ба мулоқоти ин абармарди таърих биравед, албатта дар борааш маълумотҳои фаровоне доштед?

-Бале, ман миёнаҳои солҳои 80-уми асри гузаштаи мелодӣ дар Афғонистон ба ҳайси корманди амниятӣ адои хизмат мекардам. Намояндагии хадамоти амниятии и Иттиҳоди Шӯравӣ дар Афғонистон қариб дар бораи ҳамаи қумандонҳои саҳроии мухолифини ҳукумати Афғонистон иттилооти васеъ гирд оварда буд, азҷумла дар бораи фармондеҳи дараи Панҷшер Аҳмадшоҳи Масъуд низ. Дар ин ахборот асосан сифати манфии қумандонҳои муҷоҳиддин карда мешуд.

Дар рафтору кирдори онҳо, хусусиятҳои шахсиашон ҳамеша нуктаҳоеро қайд мекарданд, ки ифшояшон онҳоро дар назди оммаи васеи мардум бадном мекарданд. Масалан хусусияту хислатҳои бади онҳоро нишон медоданд. Дар ин байн Аҳмадшоҳи Масъуд истисно ба назар мерасид. Масъуд аз дигар фармондеҳони ҷиҳодӣ бо он фарқ мекард, ки дар минтақаи таҳти назорати ӯ ба аҳолӣ муносибати нек мекарданд, ба касе зулмро раво намедиданд, касеро зӯран ба ҷабҳа ба сарбозӣ намебурданд, ба аҳли оилаи касоне, ки ба ҷабҳаи ӯ даъват мешуданд, кӯмаки моддӣ мерасонданд. Бояд таъкид кард, ки фаъолияти ҷабҳаашро Масъуд на чун аксари фармондеҳони дигар аз ҳисоби кишту кори маводи мухаддир, балки аз ҳисоби фурӯши сангҳои қимматбаҳо, ки дар Панҷшеру Бадахшон одамони ӯ бо роҳи меҳнати ҳалол ба даст меоварданд, ба роҳ монда буд.

Муҳимтар аз ҳама вақте аскарони шӯравӣ ба асорати муҷоҳиддини Масъуд меафтоданд, онҳоро сарбозони Масъуд озору азият намедоданд, балки бо онҳо муносибати башардӯстона мекарданд. Аз ин рӯ дар ин манотиқ мардуми оддиро алайҳи ӯ ба мубориза бархезондан ва аз онҳо зидди ӯ истифода бурдан кори номумкин буд. Ин вазъиятро фармондеҳии шӯравӣ низ хуб медонист. Чунин рафтори ҷавонмардонаи Масъуд болои генералҳои рус низ таъсири худро гузошта буд. Маъмулан генералҳои рус дӯст намедоштанд, ки муҷоҳиддинро бо суханони нек ёд кунанд, вале аз истифодаи ибораи «Шери Панҷшер» дар ҳаққи Аҳмадшоҳи Масъуд худдорӣ намекарданд.

Яъне онҳо низ эътироф мекарданд, ки Масъуд Шери дараи Панҷшер аст ва ифтихори тоҷикони тамоми дунё. Дар ҳамон давра як гурӯҳи сарбозони рус ба асорати муҷоҳидони ӯ меафтанд ва фармондеҳии Артиши Шӯравӣ аз ман хоҳиш мекунад, ки бо Аҳмадшоҳи Масъуд дар тамоси хаттӣ шуда ба чӣ қиммате ки набошад, сарбозони шӯравиро ман аз асорати Масъуд раҳо намоям. Ман ҳамин корро кардам ва сарбозони шӯравӣ раҳо шуданд. Хулоса ман ҳамон солҳои ҷанги шӯравӣ дар Афғонистон дар бораи Аҳмадшоҳи Масъуд маълумот доштам. Агарчӣ кам бошад ҳам ин маълумотро дар солҳои ҷанги шаҳрвандӣ пурратар кардам.

Бо роҳҳои гуногун дар бораи муносибати мутақобилаи Аҳмадшоҳи Масъуд ва мухолифини мусаллаҳи ҳукумати Тоҷикистон маълумотҳоеро низ дар даст доштам. Баъдҳо солҳои 90-92 низ бо хоҳиши бародарони рус ва украин ба мақсади озод кардани ҳамватанони онҳо, ки дар асоарати Масъуд буданд, бо Масъуд тариқи мукотиба алоқа доштам. Барои ҳамин ҳам дар миллатдӯстии Аҳмадшоҳ шакку шубҳае надоштам. Боварӣ доштам, ки агар бо ӯ дар бораи сабабҳои аслии ҷанги Тоҷикистон сӯҳбат медоштем, ҳатман ӯ зидди ин ҷанг мебаромад ва барои қатъи он мусоидат мекард. Аз ҳамин хотир исрор варзидам, ки Президентро дар ин сафараш ҳамроҳӣ кунам. Ташаккур ба ҷаноби олӣ, ки ҳамон вақт пешниҳоди маро дастгирӣ карданд.

-Хуб, мулоқоти хешро бо Аҳмадшоҳи Масъуд чӣ гуна оғоз кардед?

-Аввал мехоҳам дар бораи он бигӯям, ки мо чӣ гуна ба Кобул расидем ва Кобулро чӣ гуна дарёфтем. Рости гап бо вуҷуди он ки обу ҳаво барои парвоз мусоид буд, вале летчикҳои мо хеле заҳмат кашиданд, то ҳавопайморо беосиб ба майдони ҳавоии Кобул фароранд. Кобул низ он Кобуле, ки ман тақрибан 10 сол пеш дида будам, набуд. Дар натиҷаи мушакборонҳои зиёди муҷоҳиддини мухолифи ҳукумати профессор Раббонӣ, ки шабу рӯзҳои ташриф овардани мо низ идома доштанд, Кобул як шаҳри вайронаро мемонд.

Бояд бигӯям, ки cафари сарвари давлати Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба Афғонистон ин аввалин сафари расмии роҳбари як кишвари мустақил ба ин мамлакати ҷангзада буд. Эмомалӣ Раҳмон бо ин ҷасорати хеш як навъ роҳ кушод барои роҳбарони дигар кишварҳо, ки ба Афғонистон сафар кунанд. Устод Раббонӣ ва аъзои ҳукумати ӯ талош варзиданд, ки ин сафар дар сатҳи олӣ гузарад. Масъуд дар Кобул набуд. Ӯ ба мулоқот бо мо аз Багром омад. Мулоқотро Президент Эмомалӣ Раҳмон ифтитоҳ карда маро ба Масъуд шинос карда гуфт:

-Ин кас Сайидамир Зуҳуров, вазири амнияти Ҷумҳурии Тоҷикистон. Як рӯз қабл аз ба ин ҷо омадан дар Маскав дар сафари хизматӣ буд. Баъди баргаштан чун фаҳмид, ки мо ба Кобул сафар дорем, бисёр хоҳиш кард, ки дар ин ҳайат ӯ низ шомил шавад то бо Шумо дар ин ҷо як мулоқоте доир кунад. Марҳамат шинос шавед.

Масъуд табассумкунон аз ман пурсид:

-Ташаккур барои ҳусни таваҷҷӯҳатон. Лутф мекунед. Вале мехостам бифаҳмам, ки чи чиз боиси он шудааст, ки ба шахсияти мо чунин аҳамият бидиҳед?

-Ман ҳам бо ханда нимшӯхиву нимҷиддӣ гуфтам, ки маро солҳост, ки посух ёфтан ба як савол азият медиҳад. Ба кадом гӯшаву канори Тоҷикистон наравам, ҳама мегӯянд, ки Аҳмадшоҳи Масъуд ҳамшаҳрии онҳост. Дар Кӯлоб ӯро кӯлобӣ, дар Хуҷанд хуҷандӣ, дар Душанбе душанбегӣ мегӯянд. Билохира азм кардам, ки инро аз худи Шумо бипурсам.

Аҳмадшоҳ сабук хандиду гуфт:

-Аслан ҳамаи онҳо дуруст мегӯянд. Ман тоҷикам ва асли баромадам аз деҳаи Даҳбеди Самарқанд мебошад. Тибқи қиссаҳои бобову бобокалонҳоямон онҳо панҷсад- шашсад сол муқаддам аз макони зисти худ иҷборан ҳиҷрат карданд. Қисме аз онҳо дар Тоҷикистони имрӯза маъво гирифтанд, бархе ба ҳамин дараи Панҷшер омаданд. Аз ин рӯ онҳо ҳама дуруст мегӯянд, ки ҳамшаҳриёни ман ҳастанд. Ман ифтихор дорам, ки тоҷики кӯлобӣ ё хуҷандӣ ва ё душанбегӣ маро ҳамшаҳрии худ медонад.Рости гапро бигӯям, солҳост, ки дар дил орзуи дидани Самарқандро мепарварам. Бисёр мехоҳам, ки Самарқандро аз наздик бубинам, ватани аҷдодиамро. Аммо роҳбарони Ӯзбекистон иҷозат медода бошанд, ки ин орзуи худро амалӣ бисозам? Ҳанӯз ин саволро пеши давлатмардони ин кишвар матраҳ накардаам. Намедонам, агар матраҳ кунам чӣ ҷавоб медода бошанд?

-Ман фикр намекунам, ки раҳбарияти Ӯзбекистон ба ин саволи Шумо посухи манфӣ диҳанд, гуфтам дар ҷавоби саволи ӯ. Хулоса бо чунин сарсухан мулоқоти мо бо Аҳмадшоҳи Масъуд оғоз гардид. Сӯҳбат чунон гарм шуд, ки мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дигар нахост онро тарк кунад. Ин сӯҳбати гуворо беш аз чаҳор соат идома кард.

- Кадом мавзӯъҳоро мавриди баррасӣ қарор додед?

- Мавзӯъҳо мухталиф буданд. Вале муҳимтаринаш ин баррасии вазъияти дохиливу берунии Тоҷикистону Афғонистон буд. Аҳмадшоҳи Масъуд даъват ба амал овард, ки дар Тоҷикистон ҳарчӣ зудтар сулҳро барқарор кунем.

-Шумо бо мухолифони ҳукумат бояд, ки ба тариқи мусолиҳа қазияро ҳал кунед. Ҳарчӣ тезтар оташбас эълон кунед ва муҳоҷирони худро аз Афғонистон ба Ватан баргардонед. Дар Афғонистон, чӣ тавре, ки худи Шумо шоҳид ҳастед, танзиму аҳзоби зиёде вуҷуд дорад, ки дар итоати ҳукумат нестанд. Ҳукуматро ҳатто намешиносанд. Болотар аз он ба муқобили ҳукумат мубориза мебаранд. Ана ҳамин гурӯҳҳо аз тарафи хоҷагони хориҷии худ кӯмак мегиранд. Бо ин кӯмакҳо онҳо метавонанд муҳоҷирони тоҷикро ба тарафи худ ҷалб кунанд. Онҳоро ҳатто ба муқобили мо истифода баранд. Аз сӯи дигар муҷоҳиддини тоҷик бо кӯмаки онҳо метавонанд мусаллаҳ шаванд ва ба ҷангҳои худ дар ватанашон идома бидиҳанд. Аз ин рӯ ба тариқи мусолиматомез ҳал кардани масъалаи тоҷикон ба манфиати ҳама ҷонибҳо, ба хусус мо Афғонистон низ ҳаст.

Аҳмадшоҳи Масъуд такрор ба такрор таъкид менамуд, ки «нагузоред ҷанги Тоҷикистон ба дарозо бикашад ва Худое нахоста он ба ҷанги чирикӣ табдил ёбад. Ҷанги чирикӣ кишварро ба харобӣ ва мардуми онро ба қашшоқӣ рӯ ба рӯ хоҳад кард». Дар ин иртибот ӯ аз таҷрибаи муборизаҳои худ чунин мисол овард: «Солҳое, ки зидди режими Кобул ҷанг мекардам, ба яке аз зердастонам 10 ҳазор афғонӣ додам, ки комбинати масолеҳи сохтмонии Кобулро битарконад. Имрӯз ман ба ҳайси яке аз роҳбарони ин кишвар ҳатто ба маблағи 6 миллион доллар наметавонам он корхонаро барқарор намоям. Ман аз роҳбарони мухолифини ҳукумати шумо дар сӯҳбатҳоям ҳамеша даъват ба амал меорам, ки қазияро бо роҳи мусолиматомез ҳаллу фасл кунанд, ба хусус даст ба амалҳои вайронкориву террористӣ назананд. Аз Шумо низ эҳтиромона хоҳиш мекунам, ки қазияи Тоҷикистон- ин хонаи умеди ҳамаи мо тоҷиконро бо роҳи гуфтушунид ҳаллу фасл кунед».

-Дар ин мулоқот бо Аҳмадшоҳи Масъуд, умуман бо ҳукумати Афғонистон Шумо ба чӣ хулоса омадед?

Хулоса ҳамин буд, ки тасмим гирифтем хукумати Тоҷикистон як гурӯҳи корӣ ташкил диҳад, ки ба Афғонистон, ба он минтақаҳое, ки дар таҳти нуфузи Аҳмадшоҳи Масъуд ҳастанд ва муҳоҷирини тоҷик дар он ҷо зиндагонӣ мекунад, рафта фирориро ташвиқ кунанд, ки ба Ватан баргарданд. Аҳмадшоҳи Масъуд ваъда дод, ки дар ин кор ба мо дасти кӯмак дароз мекунад.

-Мулоқоти сарони ду кишвар ягон натиҷае дар пайдошт, ягон санаде ба имзо расид?

-Бале дар анҷоми сафар «Баёнияи муштараки сарварони Ҷумҳурии Тоҷикистон ва давлати Исломии Афғонистон аз 30- августи соли 1993» ба имзо расид.

Дар ҳамин баёния азҷумла омадааст, ки «ҷонибҳо бар ин назаранд, ки барои ҳалли қазияи Тоҷикистон ба роҳ мондани муколима бо нирӯҳои сиёсии тамоюли мухталифдошта омили асосӣ ба ҳисоб меравад. Ҷонибҳо нақши СММ-ро дар ҳалли ин масъала мусбат ва созанда арзёбӣ карданд. Ҳарду тараф ба мақсад мувофиқ донистанд, ки як комиссиюни сеҷониба бо ширкати намояндагони ДИА, ҶТ ва Раёсати комиссиариати Олии СММ оиди паноҳандагон лоиҳаи Созишномаи бозгашти ихтиёрии гурезагони тоҷикро аз хоки Афғонистон ба Тоҷикистон таҳия намуда, ба тасвиб бирасонанд».

Дар ҷои дигари ҳамин баёнияи муштараки сарони Тоҷикистону Афғонистон таъкид шудааст, ки «ҷонибҳо ба принсипҳои ба муқобили ҳамдигар истифода набурдани нирӯ ва иштирок накардан дар амалҳои душманонаи зиддиякдигар пойбанд буда, кӯшиш мекунад, масъалаҳои баҳснокро бо роҳҳои мусолиматомез ҳаллу фасл менамоянд. Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ДИА изҳори омодагӣ карданд, ки чораҳои зарурии муштаракро алайҳи терроризми байналмилалӣ, қочоқи силоҳ ва маводи мухаддир ва фурӯши ғайриқонунии он хоҳанд гирифт».

Такрор мекунам, ки Эмомалӣ Раҳмон нахустин роҳбари як кишвари соҳибистиқлоли ҷаҳон буд, ки ба Давлати Исломии Афғонистон сафари расмӣ анҷом дод ва дар рафти ин сафар бо роҳбарони ин кишвар дар масъалаи муборизаи муштарак бурдан бо терроризми байналмилалӣ ба тавофуқ расид. Басо рамзист, ки ду кишвари ҳамсояе, ки дар ҳоли ҷанги дохилӣ буданд, дар нахустин санади муштараки хеш дар байни дигар масоили дуҷониба масъалаи мубориза алайҳи терроризми байналмилалиро ба миён гузоштанд.

- Нахустин сафари расмии Президенти Тоҷикистон ба Афғонистон бо вуҷуди он ки ин кишвар дар ҳолати ҷангӣ қарор қарор дошт, қариб се рӯз давом кард?

-Бале, гап дар сари он аст, ки ҳамон шабӯ рӯз як афсар ва чанд аскари қатории марзбонҳои Русия дар Тоҷикистон дар асорати бархе аз гурӯҳҳои мусаллаҳи муҷоҳиддини афғон буданд. Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон аз роҳбарияти Афғонистон хоҳиш кард, ки асиронро озод намоянд то онҳоро ӯ ба Тоҷикистон ҳамроҳи худ бибарад. Асирон дар минтақаҳои дурдасти кӯҳистонӣ нигоҳ дошта мешуданд. Барои ба Кобул овардани онҳо вақт даркор буд. Воқеан, Аҳмадшоҳи Масъуд дар ин кор ба мо кӯмаки калон расонд. Сабаби як рӯзи дигар ба дарозо кашида шудани сафар ба Афғонистон асосан ҳамин усарои русӣ буданд, ки онҳоро мӯҳтарам Раиси ҷумҳур аҳд карда буд озод намояд ва ба аҳди хеш вафо кард. Асиронро аз Бадахшони Афғонистон тавассути чархболҳои Масъуд оварданд. Масъуд онҳоро шахсан ба Президент супурд. Сабаби асосии таъхир дар бозгашт ҳамин асирони русӣ буданд, ки билохира Эмомалӣ Раҳмон онҳоро ҳамроҳи худ ба Тоҷикистон овард.

-Мегӯянд Шумо дар рафти ҳамин сафар боз бо Гулбидини Ҳикматёр, раҳбари Ҳизби Исломии Афғонистон, ки ҳамон шабу рӯзҳо расман вазифаи сарвазирии ҳукумати устод Раббониро ба дӯш дошт, вале дар хориҷ аз Кобул зиндагӣ мекард, вохӯрда мулоқот низ кардед?

-Бале, Ҳикматёр сарвазир буд, вале дафтараш дар Чоросиёб, дар тахминан 25-километрии шаҳри Кобул ҷойгир шуда буд. Дар ҳамон шабу рӯзҳо бо сиёсати устод Раббонӣ ва Масъуд мухолифати рӯирост мекард. Ба мо гуфтанд, ки аз анҷом додани чунин як сафар ба мақари Ҳикматёр худдорӣ намоем. Зеро Гулбидинро фаҳмида намешавад. Аз дасти ӯ ҳаргуна амалҳои ғайримунтазира омаданаш мумкин буд. Вале мо бо дарназардошти риоя шудани нозукиҳо дар муносибатҳои дипломатии ин ду кишвар (ба ҳар ҳол Гулбидин Ҳикматёр ҳамчун сарвазири ҳукумати Афғонистон эътироф мешуд ва муҳимаш ин буд, ки аз миллати пашту намояндагӣ мекард) ба ин иқдом даст задем. Эмомалӣ Шарифович бисёр мехост, ки бо Ҳикматёр низ мулоқот кунад. Мо бо сабабҳои амниятӣ аз Президент хоҳиш кардем, ки аз ин мулоқот худдорӣ кунад. Ба ҳар ҳол мулоқот хеле ҷолиб гузашт ва мо онро муфид арзёбӣ кардем.

-Мулоқотҳои Шумо бо Аҳмадшоҳи Масъуд баъд аз ин дигар пайваста ва мураттаб сурат мегирифтанд?

-Бояд бигӯям, ки баъди ин сафари Президент Эмомалӣ Раҳмон ба Афғонистон ва мулоқотҳояш бо роҳбарони ин кишвар дар сиёсатҳои муносибати мо бо мухолифини мусаллаҳ таҳаввулот ва тағйиротҳои ҷиддӣ ба вуқӯъ пайвастанд.. Пеш аз ҳама масъалаи бозпас гардондани фирориёнро аз Афғонистон, ки дар байнашон аксаран зану кӯдаку мӯсафедон буданд, ҳарчи тезтар ҳаллу фасл мекардем. Ин масъала қаблан из мавриди ҳаллу фасл қарор гирифта буд, вале баъди ин сафар он рӯзмарра шуд. Масъалаи бо роҳи гуфтушунид ҳаллу фасл шудани қазияи Тоҷикистон матраҳ шуд. Ҳамин диди нав дар сиёсат бо мухолифин буд, ки ҳамагӣ тақрибан 8 моҳ пас, аниқтараш моҳи апрели соли 1994 як ҳайати ҳукумат бо як ҳайати раҳбарияти мухолифин дар Маскав ба паси мизи музокирот нишастанд. Дар ин байн агарчи шахсан бо Аҳмадшоҳи Масъуд вонахӯрда бошем ҳам, вале кӯмаку дастгирии ӯро дар масъалаи бозпас гардондани муҳоҷирин ва баргузории гуфтушунидҳои сулҳи Тоҷикистон хеле хуб ҳис мекардем.

-Албатта шурӯъи ин музокирот як падидаи умедворкунанда буд. Вале он ба кундӣ пеш мерафт. Чизе, ки дилҳоро ба ояндаи нек гарм мекард ин тасмими раҳбарияти ҳарду ҷониб ҳарчи тезтар расидан ба сулҳ буд. Ҳамин устуворӣ дар ин раҳ раҳбарони ҳарду ҷониби даргирро ба мулоқот дар сатҳи олӣ ба Кобул овард. Албатта боз ҳам роҳбарони Афғонистон, устод Раббонӣ ва махсусан сипаҳсолор Аҳмадшоҳи Масъуд беш аз дигарон мехостанд, ки ин дидорбинӣ дар Кобул сурат бигирад. Ин дафъа Шумо бо Масъуд ҳамчун шиносҳои дерин дидорбинӣ намудед. Бешубҳа ин дафъа Шумо имконияҳо ва фурсати бештар доштед, ки бо Масъуд аз наздик шинос шавед. Зеро дар ҳамкории зич бо Масъуд ин мулоқот метавонист ҳам дар амну амонӣ бигзарад ва ҳам самараи дилхоҳ бидиҳад. Оё ҳамин тавр набуд?

-Бале, ҳамин тавр ҳам шуд. Масъуд бисёр мехост, ки дар ҳамин мулоқот роҳбарони ҳарду ҷониби мухолиф ба як тавофуқ бирасанд. Эҳсос мекардам, ки мехоҳад тарзе рафтору гуфтор намояд, ки барои ҳарду ҷониб муфид бошад, ҳарду ҷониб аз ӯ хурсанд бошанд. Муваффақияти чунин мулоқотҳо маъмулан бештар аз он вобастагӣ дорад, ки тарафҳои мулоқоткунанда аз тасмими тарафи муқобил чи гуна иттилоот дар даст доранд. Иттилооти мусбат ё манфӣ. Агар як тараф иттилоот дошта бошад, ки тарафи муқобил ба музокирот нигоҳи хайрхоҳона дорад ва омодааст, ки гузашт кунад то пешравӣ шавад, тарафи дигар низ ҳамин гуна тасмимҳоро хоҳад гирифт. Ман боварӣ дорам, ки Масъуд ҳамон сарчашмае буд, ки ба ҳарду ҷониб чунин иттилооти дилгармкунанда медод. Дастоварди муҳимтарини мулоқоти Кобул дар сатҳи олӣ дар моҳи майи соли 1995 ин эътимод бастани роҳбарон ба якдигар дар ҳалли ниҳоии қазия бо роҳи мусолиматомез буд. Тарафҳо ба якдигар эътимод бастанд. Дар ин кор саҳми Масъуд беандоза бузург буд.

-Вале кори бештареро дар масъалаи ба ҳам овардани ҷонибҳои сулҳкунандаи Тоҷикистон Масъуд ва устод Раббонӣ моҳи декабри соли 1996 дар Хустдеҳи улусволии Фархор анҷом доданд.

-Бале. Бояд бигӯям, ки мулоқоти Хустдеҳ дар як вазъияти ҳам барои Афғонистон ва ҳам барои Тоҷикистон хеле мушкилу душвор баргузор гардид. Махсусан вазъияти ҳукумати устод Раббонӣ хеле бӯҳронӣ буд. Гурӯҳи толибон болои мавқеи ҳукумати Раббонӣ дар ҳамаи вилоятҳо фишор меовард. Дар ҳамин вазъият ҷанг дар Тоҷикистон ин ба маънои ҷанг дар ақибгоҳи ҳукумати Раббонӣ низ буд. Бинобар ин Масъуд ва устод Раббонӣ дар мулоқоти Хустдеҳ бисёр мехостанд, ки ҷонибҳои Тоҷикистон ба як созиши мусолиматомез бирасанд. Барои ҳамин ҳам вақте, ки мухолифин дар талабҳои барои ҳукумати Тоҷикистон ғайриқобили қабул пофишорӣ мекарданд, устод Раббонӣ ва Масъуд бо роҳбарони онҳо, масалан бо марҳум Сайид Абдуллоҳи Нурӣ ва Давлат Усмон дар алоҳидагӣ вохӯрда онҳоро моил ба гузашт мекарданд. Дар сӯҳбатҳои онҳо баъзан ман оҳанги норизогиро аз муносибати роҳбарони мухолифин ба раванди гуфтушунид эҳсос мекардам. Хулоса дар Хустдеҳ низ Аҳмадшоҳи Масъуд ҳамчун мизбон аз ҳама бештар такудав дошт, ки тоҷикистониён ба як созиш биёянд. Аз сӯйи дигар Аҳмадшоҳи Масъуд як вазифаи хеле муҳими дигар дошт. Таъмини амнияти иштирокчиёни ин мулоқот. Аз ӯҳдаи ин вазифа низ ӯ сарбаландона баромад.

-Воқеан, баъдан Аҳмадшоҳи Масъуд дар Афғонистон бо Толибон сахт ҷангид. Мегӯянд, ки Шумо ҳамеша бо ӯ дар тамос ва дар ҷараёни ин ҷангҳо будед? Оё ин рост аст?

-Оре, рост аст. Зеро ҷангҳо охир дар наздикии сарҳадоти мо сурат мегирифтанд. Баъзан шаҳрҳо ва марказҳои бузурги аҳолинишини наздисарҳадӣ ба дасти Толибон мегузаштанд. Мо чи тавр метавонистем, ки ба ин гуна руйдодҳо бетафовут бошем. Як ҳодисае ба ёдам мерасад. Аз сарчашмаҳоямон ба мо хабар расид, ки Толуқонро толибон гирифтанд. Хостам, ки тавассути мухобира ва ё телефон бо Масъуд дар тамос шуда аҳволро аз худи ӯ бигирам. Президент Эмомалӣ Раҳмон низ бисёр мехост, ки вазъиятро аз худи Масъуд бифаҳмем. Мутаассифона, се рӯз пайдояш накардам. Билохира дар тамос шуд. Гуфтам ки «Чӣ кор кардӣ?». Гуфт: «Чӣ кор кардам?». Гуфтам: «Толуқонро додӣ». Гуфт: «Ин иқдоми тактикӣ буд. Ба хотири нарехтани хуни бегуноҳон ақибнишинӣ кардам. Фардо онро ба осонӣ хоҳам гирифт». Ҳамин тавр ҳам шуд. Рӯзи дигар хабари ба тарафи нирӯҳои Масъуд гузаштани Толуқон аз расонаҳо пахш гардид. Як чизро ногуфта наметавонам, ки дар масъалаи кӯмак ба ҳукумати устод Раббонӣ кори бузургеро Эмомалӣ Шарифович анҷом доданд. Президенти Тоҷикистон бо роҳбарони дигар кишварҳои ИДМ шахсан дар тамос шуда аз онҳо хоҳиш карданд, ки ба ин қазия ҷиддитар муносибат карда кумакҳои худро аз Афғонистон дареғ надоранд.

-Мегӯянд, ки Масъуд пеш аз он ки Толибон майдони ҳавоии Багром ва Толуқонро бигиранд, тайёраҳои ҷангиашро ба Тоҷикистон интиқол дода буд? Оё ин дуруст аст?

-На, чандон дуруст нест. Мо иҷозат додем, ки чархболҳояшро ба Тоҷикистон биёрад. Онҳоро дар Фархор ҷойгир карданд. Вале нӯҳ тайёраи ҷангиашро ӯ бо маслиҳати генерал Дустум, ки он замон бо ӯ дар як сангар буданд, ба майдони ҳавоии Тирмизи Ӯзбекистон бурд. Мутаассифона, онҳоро дигар бародарони ӯзбек ба Аҳмадшоҳ барнагардонданд.

 - Дар Иттиҳоди Шӯравӣ чанд генерал буд, ки Масъудро душмани ашаддии худ ҳисоб мекарданд ва дар орзуи он буданд, ки ӯро ҳарчӣ тезтар аз байн бубаранд. Вале ҳамеша ноком мемонданд. Оё замоне, ки Масъуд дар Тоҷикистон мезист, буд ҳодисае, ки ягон генерали рус Аҳмадшоҳро дар ин ҷо дида бошаду бо ӯ сӯҳбат карда бошад?

-Буд чунин рӯйдод. Соли 2001 буд. Руслан Аушев, яке аз генералҳои машҳури собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ ба Душанбе омада буд. Иттифоқо ҳамон давра Масъуд низ дар Душанбе буд. Генерал Аушев хоҳиш кард, ки бо Аҳмадшоҳи Масъуд мулоқот дошта бошад. Ӯ дар сари сина ситораи Қаҳрамони Иттифоқи Советӣ ба мулоқоти Масъуд омад. Масъуд ӯро диду салом карду бо ишора ба ҳамон ситораи тиллоӣ аз генерал Аушев пурсид:

-Ин чист?

Генерал Аушев гуфт:

-Нишони Қаҳрамони Иттифоқи Советӣ.

-Онро барои чӣ ба ту додаанд?

-Барои ҷанг дар Афғонистон.

-О. ёдат ҳаст дар он ҷанге, ки бо ман дар дараи Панҷшер кардӣ, ту бохтӣ? Оё ба онҳое, ки ҷангро бохтанд дар Иттифоқи Советӣ унвони қаҳрамонӣ медоданд?

- Генерал Аушев базӯр табассум карду вале мардона гуфт:

-Масъуд дуруст мегӯяд. Дар ҷанги дараи Панҷшер ман ҳақиқатан ҳам шикаст хӯрда будам. Ҳатто мошини мани фармондеҳро тарконда буданду ман базӯр ҷон ба саломат бурда будам.

-Шумо дар сӯҳбататон болотар қайд кардед, ки Масъуд бисёр мехост, ки ватани аҷдодиаш Самарқандро зиёрат кунад ва ҳатто чунин ишорае ба Президент Эмомалӣ Раҳмон ва шумо низ карда буд? Оё ин орзуи ӯ ҷомаи амал пӯшид?

-Бале, раҳбарияти Тоҷикистон, махсусан Президенти мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва дигар мақомоти кишвар дар ҳамоҳангӣ бо мақомоти дахлдори Ҷумҳурии Ӯбекистон мусоидат карданд, ки ин орзуи деринаи Масъуди ҷовидон ҷомаи амал пӯшад. То ин лаҳза ин рӯйдоди барои Масъуд хеле муҳим аз расонаҳои хабарӣ пинҳон буд. Ин хабар бори аввал дар матбуот паҳн мешавад. Аз ифшои ҷузъиёти бештари чӣ гуна сурат гирифтани ин сафар худдорӣ мекунам.

-Ташаккур барои сӯҳбати хуб.

Мусоҳиб Султони Ҳамад