Ҳақназар Назаровро аз соли 1968 инҷониб мешиносам, аз замоне ки аспиранти Шӯъбаи шарқшиносӣ ва осори хаттӣ шудам. Дар ин Шӯъба донишмандони вақт устодон академик Абдулғанӣ Мирзоев, Андрей Бертелс, Ҳақназар Назаров, Аълохон Афсаҳзод, Муҳаммадвафо Бақоев, Зоҳир Аҳрорӣ, Камол Айнӣ, Амрияздон Алимардонов, Баҳром Сирус, Абдуллоҷон Ғаффоров, Сайфулло Саидов, Расул Ҳодизода, Абӯбакр Зуҳуриддинов, Шарафбону Пӯлодова, Амирбек Абибов, Дӯстмурод Саидмуродов, Наима Қаҳҳорова барин шахсиятҳо ифои вазифа мекарданд ва возеҳу равшан аст, ки аксари ин донишмандон ва бешак Ҳақназар Назаров дар илми шарқшиносии шӯравӣ ва ҷаҳон нақши боофарин ва шоёни таъриф гузоштаанд.

Васфи Ҳақназар Назаровро зиёд шунида будам, вале худашро баъзан дар маҷлису маҳфилҳои илмӣ медидам, аз суханронию мақолаҳояшон истифода мекардам. Баъдтар дар тӯю ҷашну сур бо ҳам наздику ошно шудем. Банда ҳамон замон чун ҳунарманд-овозхон вориди майдони ҳунар шудам ва мисле ки устод чанд даъфа изҳори мухлисӣ ҳам карданд. Эҳтироми тарафайн буд, вале наздикӣ ва дидорбинӣ камтар сурат мегирифт. Баҳори соли 1993 чархи фалак моро хеле наздик сохт. Он замон банда директори Институти мероси хаттӣ будаму эшон директори Институти шарқшиносӣ.

Бо қарори ҳукумат Институти шарқшиносӣ беэътибор шуду ваколату фаъолияташро ба ихтиёри Институти мероси хаттӣ ҳавола карданд. Ҳарчанд директори Институт будам, худро аз камтарин ходимони ин даргоҳ медонистам. Бо вуҷуд буданд балвогароне, ки мехостанд байни ману Ҳақназар Назаров фитнае барангезанд, муҳити илмиро ноором созанд. Бо он кас сӯҳбате доштем ва ҳамдигарро хуб шинохтем ва хеле наздик ҳам шудем. Ба шарофати хираду фазилату маърифату дониши амиқу килки ҷаҳонбини чунинҳо мақоми Институти мероси хаттӣ хеле боло рафт, ки барои ман мояи ифтихор буд.

Албатта дар илми адабиётшиносӣ, нусхашиносӣ, матншиносӣ корҳои назаррасеро устодон Аълохон Афсаҳзод, Зоҳир Ахрорӣ, Камол Айнӣ, Амрияздон Алимардонов, Алиқул Девонақулов, Абӯбакр Зуҳуриддинов, Шарафбону Пӯлодова, Раҳим Додхудоев, Ҷобулқо Додалишоев, Алиасғар Ҷонфидо, Солеҳ Салоҳ ва шогирдони онҳо Қосимшо Искандаров, Нурмуҳаммад Амиршоҳӣ, Баҳриддин Мирзоев, Саиданвар Шохуморов, Дӯстмуҳаммади Дӯст, Ғолибшоҳ Ғоибов, Муҳаммадёр Шарифов, Алӣ Муҳаммадӣ, Нуриддин Шамсиддинов, Қудратбек Элчибеков, Ҷавлонбону Наҷмиддинова, Саиднуриддин Шаҳобиддинов, Муҳаммадҷон Умаров, Файзулло Бобоев, Далер Қаноатов баринҳо анҷом дода буданд.

Аз ҷумла, дар Теҳрон чоп шудани «Куллиёт»-и Абдураҳмони Ҷомӣ, дар ҳафт ҷилд ва «Таърихи Табарӣ» дар ду ҷилд, «Феҳристи нусхаҳои хаттии ганҷинаи Институти мероси хаттӣ» дар чаҳор ҷилд ва даҳҳо номгӯи китобҳои чопшуда кори андаке набуд. Вале бо ҳиммату ғайрати Ҳақназар Назаров ва шогирдонаш таъсис ёфтани маркази пуриқтидори афғонистоншиносӣ ҳамаро ба ҳайрат гузошт.

Чун он замон масъулияти Институт бар дӯши банда буду дидам Ҳақна¬зар Назарову шогирдонаш кори бузургеро оғоз карданд, дар назди Институт шӯъбае таъсис додам бо номи «Шуъбаи таърих ва таҳқиқи низоъҳои минтақавӣ» ва бо маслиҳати устод бори гарони ин шӯъбаро бар дӯши донишманди нуктасанҷ ва афғоншиноси чирадаст профессор Қосимшо Искандаров гузоштам. Шогирдон ва мухлисони Ҳақназар Назаров –  Нурмуҳаммади Амиршоҳӣ, Носир Назаров, Раҳматшо Маҳмадшоев, Раҳматулло Абдулоев, Муҳаммадӣ Сафолов, Худойбердӣ Холиқназаров, Исмоил Раҳматов, Раҳималӣ Нуриддинов, Соҳибназар Муродӣ (шаҳрванди Афғонистон) ва чандин нафари дигар бо ҳам шуданд ва корҳое карданд, ки таҳсин бояд гуфт.

Дар мавриди шинохти Афғонистон даҳҳо китоб ба табъ расид. Вале китоби калонҳаҷму пурмӯҳтавои Ҳақназар Назаров «Мақоми тоҷикон дар таърихи Афғонистон» (Душанбе, 1998) асари вежаест. Мақсад аз навиштани ин асар нишон додани мақому мартабаи ростини миллати тоҷик дар Афғонистон ва рафъи тасҳиф ва таҳрифи «таърихнигорон», аниқтараш паштугароёну дуруғгӯёни олами илм дар Афғонистон аст.

Ҳарфи муаллифи китоб ба ҷост, ки мегӯяд: «…муаллифони афғон дар ним қарни охир тамоми комёбиҳо ва дастовардҳои Хуросонро асосан ба афғонҳо (паштунҳо) нисбат дода, тоҷиконро ба ҷумлаи ақалиётҳои миллӣ ё «қабилае аз қабоили паштун» ба қалам медоданд. Дар зери мафҳуми фарҳанги афғонӣ онҳо тамоми дастовардҳо ва комёбиҳои илмӣ, адабӣ ва фарҳангии сарзамини Хуросонро ба паштунҳо ба сифати қавм ва миллати асосӣ ва ҳукмрони Афғонистони муосир нисбат дода, нақш ва мақоми халқи тоҷикро надида мегирифтанд, ҳоло он ки аҳолии асосии Хуросони гузашта ва то ҳадди зиёд Афғонистони имрӯзаро ҳам аз қадимулайём то ҳол тоҷикон ташкил медиҳанд. Бузургтарин иттиҳодияи давлатӣ ва сулолаҳои ҳукуматӣ аз қабили бохтариҳо, кӯшониён, ҳайтолиён, тоҳириён, саффориён, сомониён, ғуриҳо, куртҳои Ҳирот ва ғайра бар асоси манбаъ ва маъхазҳои таърихӣ ба номи тоҷикон ва аждодони онҳо сабт шудаанд». 

Дар ҳақиқат дар марҳалаҳои гуногун, ҳатто дар замони ҳукумат¬дории М. Таракӣ, Ҳ. Амин (апрели 1978 – декабри 1979) ва нуфузи «Толибон» сиёсати паштунсолорӣ шиддат гирифт ва натиҷааш таъқиб ва озор додани миллатҳои ғайрипаштун шуд. Дар Иттиҳоди Шӯравӣ, дар Маскав низ сиёсати ғайриодилонае пеш гирифта шуд, ки иртиботи тоҷикони Афғонистонро бо тоҷикони Осиёи Миёна маҳдуд мекард ва ҳамин омилҳо сабаб шуд, ки Ҳақназар Назаров ҳарфашро бигӯяд.

Аз ҷумла дар мактуби ба КМ Ҳизби комунисти Тоҷикистон фиристодааш, ки имрӯз ҳам бешубҳа дар шароити истиқлолияти Тоҷикистон аҳамияти худро гум накардааст, менависад: «Дар давоми бештар аз се соли дар сафари хидматӣ дар Афғонистон будан имкон доштам ба таври ҳамаҷониба ва амиқ ба соҳаҳои гуногуни воқеияти афғонӣ шинос шуда, шароити зиндагии гурӯҳҳои гуногуни иҷтимоиро дар марказ ва гӯшаю канорҳо мушоҳида намоям. Вақте ки зиндагӣ ва маишати моро бо ҳаёти афғонӣ ва тарзи зиндагии афғонӣ муқоиса менамоем, беихтиёр моро эҳсоси бузурги хушӣ, ифтихор ва хушбахтӣ фаро мегирад ва худ ба худ савол мекунем, ки чӣ хуш аст, ки дар соҳили рости Панҷу Омӯ таваллуд шудаӣ ва ин ҷо зиндагонӣ мекунӣ.

Ҳамчун инсон ва коммунист, ки бевосита, фақру фоҷиа ва зиндагии бидуни ояндаи мардуми Афғонистонро мушоҳида намудам, наметавонам ба тақдир ва ранҷу азоби халқҳои мазлуми Афғонистон бетараф бошам. Вазифаи пурифтихори худ медонам, ки ба маълумоти КМ Ҳизби Комму¬нисти Тоҷикистон масъалаҳои зеринро бирасонам, ки ба ҳаллу фасли мусбати онҳо ниёзмандӣ вуҷуд дорад.

Чуноне маълум аст, дар Афғонистон беш аз 7-8 млн. тоҷик зиндагӣ ме¬ку¬над ва шумораи мардуми форсизабон қисматҳои зиёди аҳолии кишвар¬ро ташкил менамояд. Онҳо ба сарнавишти тоҷикони Иттиҳоди Шӯра¬вӣ дилчаспии махсус доранд. Аммо имрӯз дар Афғонистон роҷеъ ба Тоҷикистони Шӯравӣ, дастовардҳои он дар соҳаҳои иқтисод, фарҳанг ва рушди иҷтимоӣ дар солҳои ҳокимияти Шӯравӣ маълумоти кофӣ надоранд.

Забони тоҷикӣ, ба мисли забони дарӣ ва форсӣ барои мардуми Афғонистон ва Эрон фаҳмост. Аз манфиат холӣ нахоҳад буд, ки аз имконот ва муштаракоти забонӣ васеътар истифода намуда, китобҳои назариявӣ, илмию оммавӣ ва бадеиро ба забони тоҷикӣ ва расмулхатти форсӣ нашр намоем. Дар чорабиниҳои Ҷамъияти дӯстии шӯравию афғон иштирок намуда, ман бисёр вақтҳо эҳсоси нороҳатӣ мекардам, вақте ки дӯстони афғониям хоҳиш мекарданд, ки ягон китоберо дар бораи Тоҷикистон бо хатти форсӣ ба онҳо тақдим намоям.

Дар Ӯзбекистон, гарчанде назар ба Тоҷикистон муштаракоти камта¬ри забонӣ, адабию фарҳангӣ бо халқҳои Афғонистон ва Эрон доранд, вале бо вуҷуди он маҷаллаи моҳонаи бо унвони «Имрӯзи Ӯзбекистони Шӯравӣ» ва китобу китобчаҳои бисёр ба забони форсӣ, дар қоғази хуб бо тасвирҳои зебо чоп мешавад. Дар Тоҷикистон бошад Ҷамъияти дӯстӣ бо кишварҳои хориҷӣ бюллетене бо ҳарфҳои хурд дар ротатор чоп мекунад, ки бо нашрияҳои ӯзбекӣ ҳеҷ қобили муқоиса нестанд, ҳатто фиристодани он ба хориҷ шармовар аст.  

Барои ин ният зарур аст, ки нашри китобҳои тоҷикиро бо алифбои арабӣ дар нашриёти «Ирфон» ба роҳ монда, маҷаллае бо номи «Тоҷи¬кис¬то¬ни Шӯравӣ» махсус барои форсизабонони Шарқи хориҷӣ чоп намоем. Сохти давлатдории Афғонистон салтанати машрута буда, дар он миллатҳои гуногун зиндагӣ мекунанд, вале миллати ҳукмрон ва со¬ҳибим¬тиёз афғонҳо мебошанд, ки дар дастгоҳи давлат нақши бузург доранд. Дигар миллатҳо амсоли тоҷикҳо, ӯзбекҳо, ҳазораҳо ва ғайра дар вазъи риққатбор ва мазлумият ба сар мебаранд. Дар шароите, ки муборизаи миллатҳои мазлум барои таъмини ҳуқуқи баробарӣ шиддат мегирад, мо аз онҳо ҳаққи чашм пӯшидан надорем».  

Ва ҳамчунин такя ба андешаҳои ростин ва маълумотҳои Мир Ғулом Муҳаммад Ғубор баринҳо исбот кунад, ки паштузабонҳо 6 млн.ё 40 дар сад, ё даризабонҳо 8 млн. 53 дар сад мебошанд. Муҳаққиқони ғарб низ ин андеша¬ро қабул доранд ва бешак тоҷикон ҳоло ҳам дар баробари паштунҳо таркиби асосии Афғонистонро ташкил медиҳанд ва соҳибватанони асил, ворисони таърих ва тамаддуни ин хоку бум ба шумор мераванд. 

Асарҳои барҷастаи баъдтар навиштаи Ҳақназар Назаров, аз қабили «Авомили суъуд ва суқути давлати Сомониён», «Нақши эрониён-тоҷикон дар тамаддуни ҷаҳон» ва амсоли инҳо ҳар кадом дарёи маърифат аст дар нишон додани мақому мартабаи миллати тоҷик.

Хулоса, устод Ҳақназар Назаров дар нишон додани мақому мартабаи миллати куҳанбунёди тоҷик ва нақши ин миллат дар таърихи тамаддуни Афғонистон ва ҷаҳон хидмати арзанда ва бузургеро анҷом додааст ва месазад, ки ӯро дар мақоми баланди илмие, ки дорад бишиносем ва қадр кунем.

Адабиёт:

1 (Ғазолӣ. Кимиёи саодат, ҷилди 1, саҳ. 214, Душанбе - 2008)

2 Гулшанӣ. Таърихи Ҳумоюн. – Душанбе, 2006. – С.159.  

3 Комсомолец Таджикистана, 1958, 19 октябрь.

4 Комсомолец Таджикистана, 1958, 19 октябрь.

5 Искандаров Қ. Муҳаққиқе дар таърихи Афғонистон. – Душанбе, 2011. – С.25.

6 Назаров Ҳ. Мақоми тоҷикон дар таърихи Афғонистон. – Душанбе, 1998. – С.3. 

7 Искандаров Қ. Муҳаққиқе дар таърихи Хуросон. – Душанбе, 2001. – С.37-38.

Ҷӯрабек Назриев, доктори илмҳои филологӣ