Асҳоби каҳф – II

Абдушариф Боқизода, махсус барои "Рӯзгор"

Асҳоби каҳф вақте аз хоб бархостанд, худро ба гунае вазнин ҳис карданд ва аз якдигар пурсиданд, ки чанд муддате дар он ҷо дар хоб монда бошанд ва худ ба худ гуфтанд, шояд рӯзе ва ё нимарӯзе дар он ҷо монда бошем. Эҳсоси гуруснагӣ карданд ва якеро бо пули нуқрае, ки ҳамроҳ доштанд, барои хариди таоме ба шаҳр фиристоданд ва ба вай таъкид карданд, ки эҳтиёт ва зиракиро аз даст надиҳад, то касе ҷои онҳоро пайхас накунад, зеро агар ба дасти душман афтанд, ё онҳоро сангсор менамоянд ва ё ба дини худашон бармегардонанд.

"Ва ҳамин тавр онҳоро (пас аз он хоби амиқ дубора) барангехтем, то дар миёни худ аз ҳам пурсиш намоянд. Гӯяндае аз онҳо пурсид, ки (дар ин ҷо) чанд мондед? Гуфтанд: Рӯзе ва ё қисмате аз рӯз мондаем. (Дар ниҳоят) гуфтанд: Парвардигоратон ба миқдори истодаи шумо огоҳтар аст.

Ҳоло якеатонро бо ин пули нуқраатон ба шаҳр фиристед, бубинад (дар он ҷо) чӣ таоми хубтаре аст, пас бароятон хӯрдание аз он биоварад, лекин ҳушёр ва боэҳтиёт бошад ва касеро бар шумо огаҳ насозад! Зеро онҳо агар ба шумо даст ёбанд, ё сангсоратон мекунанд ва ё ба дини худашон бармегардонанд ва дар он сурат дигар ҳаргиз растагор нагардед!". (18: 19, 20).

Мардуме, ки дар он замон ба гунае ба ин ҳодиса шиносоӣ ва наздикӣ доштанд, дар бораи адади Асҳоби каҳф низ бо ҳам ихтилофи назар доштанд ва бо пешгӯиҳои тахминӣ баъзе онҳоро ҳамроҳи сагашон чор тан, қисме аз мардум шаш тан ва порае ҳам ҳашт тан мегуфтанд. Худованд ин ҳадсу гумонҳои онҳоро ба боди интиқод кашида, Паёмбар (с) ва мусулмононро аз баҳсу мунозираи беҳосил дар ин бора боз медорад ва донистани шумораи дақиқи онҳоро ба илми худ бармегардонад. "Хоҳанд гуфт, ки се тан буданд (ва) чорумашон сагашон буд ва аз боби тахмини ба ғайб мегӯянд: Панҷ тан буданд (ва) шашумашон сагашон буд. Ва мегӯянд: Ҳафт тан буданд (ва) ҳаштумашон сагашон буд. Бигӯ: Парвардигорам аз шумораи онҳо бохабар аст, онҳоро намедонад, магар андаке. Пас дар бораи онҳо ҷуз ба зоҳир ҷидоле надошта бош ва дар бораи онҳо аз касе аз инҳо напурс!". (18: 22).

Ба гуфтаи Қуръон ҷуз чанд нафаре аз мардуми он замон шумораи Асҳоби каҳфро ба таври дақиқ намедонист. Ибни Аббос мегӯяд: Ман аз ҳамон андаке ҳастам, ки Худо онҳоро истисно намудааст ва адади дақиқи Асҳоби каҳфро медонам, онҳо ҳафт нафар буда ва ҳаштумашон сагашон буд, зеро Худо ду назари аввалро накӯҳиш намуда, пас аз зикри қавли сеюм чизе нагуфтааст.

Ба ҳар ҳол вақте мардум ва подшоҳи замон Асҳоби каҳфро зинда дарёфтанд ва намоиши қудрати Ҳақ таъолоро дар зинда гардонидани мурдагон бо чашмони худ диданд, Худо рӯҳи онҳоро қабз кард ва ба хоби абадӣ фурӯ рафтанд. Подшоҳ ва бузургони кишвар дари ғорро бастанд ва дар пеши он ибодатгоҳе бино карданд. "Пас гуфтанд: Бар (дари ғори) онҳо биное бисозед ва дари ғорро бибандед, Парвардигорашон аз (ҳоли) онҳо огоҳ аст. Онҳое, ки бар амри эшон ғалаба доштанд, гуфтанд: Бар (дари) онҳо масҷид ва ибодатгоҳе мегирем". (18: 21).

Хулоса, он ҷавонони муъмин дар он каҳф сесад сол ҳамчунон хобида боқӣ монданд ва нӯҳи дигар бар он афзуданд ва Худо миқдори дар ғор мондани онҳоро беҳтар медонад, зеро ғайби осмонҳо ва замин барои Ӯ маълум аст ва Ӯ касеро дар ҳукми хеш шарик намесозад. "Ва (он ҷавонони муъмин) дар ғорашон сесад сол (дар хоб) монданд ва нӯҳ (-и дигар бар он) афзуданд. Бигӯ: Худо ба миқдори истодаи онҳо огоҳтар аст, аз Ӯст ғайби осмонҳо ва замин, чӣ бино ва шунавост!. Онҳо ба ғайри Ӯ сарпарасте надоранд ва Ӯ дар ҳукми худ касеро шарик насозад". (18: 25, 26).

Сесаду нӯҳ сол он асҳоби каҳф,

Пешашон якрӯз бе андӯҳу лаҳф.

В-онгаҳе нанмудашон як рӯз ҳам,

Ки ба тан боз омад арвоҳ аз адам.

Мавлонои Рум

Зикри саги Асҳоби каҳф дар ин достон ба унсгирӣ, таълимпазирӣ ва вафодории он нисбат ба соҳибаш ишора дорад ва ба гунае ҳамкории вайро бо инсон дар корҳои хайр ифода мекунад ва Худованд ба поси ин садоқат вайро низ дар канори Асҳоби каҳф ба хоби амиқ фурӯ бурд. Саги Асҳоби каҳф дар адабиёти динӣ ва тасвирҳои бадеӣҷойгоҳи хосе дорад ва ба ҳайси махлуқе қаламдод шудааст, ки гавҳари некӣ ва пайравӣ аз аҳли имон вайро аз ҳайвоноти дигар мутафовит сохтааст. Шайх Саъдӣ дар бораи саги Асҳоби каҳф мегӯяд:

Писари Нӯҳ бо бадон биншаст,

Хонадони нубувваташ гум шуд.

Саги асҳоби каҳф рӯзе чанд,

Пайи некон гирифту мардум шуд.

Достони Асҳоби каҳф ва эҳёи ҷисмонии он ҷавонони мӯъмин ҳаёти динӣ ва фарҳангу адабиёти қавмҳои пешинро, ки ҳамзамон ва ё пас аз онҳо зистаанд, зери таъсири ҷозибаи илоҳии худ қарор додааст ва то ҷое дар осори ривоӣ ва фарҳанги мардумии онҳо танидааст, ки ба достони онҳо пӯшиши устуравӣ низ додаанд ва дар сарзаминҳои гуногуне, чун Андалус, Осиёи сағир, Яман ва ғайра ҳуфраҳои даруни кӯҳҳо ва каҳфҳоеро ғори Асҳоби каҳф номидаанд. Шояд достони "хуфтагони ҳафтгонаи эфесӣ", ки дар Ғарб маъруфият дорад, бар ҳамин асос дар он ҷо роиҷ гашта бошад.

Достони Асҳоби каҳф дар адабиёти бадеии миллатҳои мусулмон, бахусус адабиёти давраи исломии форсу тоҷик бозтоби густардае ёфтааст. Дар адабиёти тасаввуфии мусулмонон ба Асҳоби каҳф ба ҳайси мазҳари камол, таҷаллии сифоти ҷавонмардони соҳибдил, аҳли футувват ва бандагони солеҳ менигаранд ва онҳоро ба унвони намунаи инсони раҳёфта мепазиранд.

Онҳо аслан аз ашрофзодагон, вазирон ва коргузорони раддаҳои болоии кишвар буданд, ки дар роҳи нашри арзишҳои имонӣ ва ислоҳи вазъи иҷтимоии кишвар аз баҳри мақому мансаб ва ҳама чиз гузаштанд.

Авлиё асҳоби каҳфанд, эй ануд,

Дар қиёму дар тақаллуб ҳам рукуд.

Эй басо асҳоби каҳф андар ҷаҳон,

Паҳлуи ту, пеши ту ҳаст ин замон.

Достони Асҳоби каҳф аз дидгоҳи Қуръон воқеияти таърихӣ буда, онро ҳафриёти бостоншиносӣ низ таъйид намудаанд. Дар худи Қуръон ва ривоятҳои суннат дар бораи таърихи вуқӯи ҳодиса ва мансубияти нажодии Асҳоби каҳф чизе наомадааст ва дар бораи ин ки дақиқан аз кадом дини осмонӣ пайравӣ мекарданд, ба ҷуз ин ки мӯъмин ва яктопараст буданд, низ маълумоте дода нашудааст. Ҳамчунин дар Қуръони карим ва ривоятҳои суннати набавӣ зикре аз номи онҳо наомадааст ва он аз назари мавзӯъбандиҳои қуръонӣ ва барномаҳои таълимии он аҳамияти баланди динӣ ва назокати маърифатие барои мусулмонон надорад, балки фурӯ  рафтан дар он навъе абас ва талоши беҳуда низ ба шумор меравад. Бинобар ин, дар чор мавриди мазкур - таърихи вуқӯъ, мансубияти нажодӣ, мансубияти динӣ ва баёни номҳои Асҳоби каҳф дар байни таърихнигорон ва ҳатто баъзе муфассирон ихтилофи назар вуҷуд дорад ва ҳамин чиз ба интишори ривоятҳои устуравӣ дар бораи онҳо дар миёни пайравони динҳо ва намояндагони тамаддунҳои гуногун мусоидат кардааст.

Вале дар ривоятҳои аҳли Китоб, ба хусус осори ривоии насрониён, номҳои Асҳоби каҳф ба тафсил зикр шудааст, ки ба забони юнонӣ аз: Ямлихо, Максималино, Маҳсамалино, Косотонис, Биронис, Динамос ва Колус иборат будаанд. Дар ин ривоятҳо номи саги онҳо "Қатмир" ва ё "Қитмир" низ омадааст.

Шояд аз тариқи ҳамин ривоятҳои аҳли Китоб бошад, ки баъдҳо ин номҳо ва баъзе тафсилоти дигаре дар бораи достони онҳо ба сарчашмаҳои динӣ ва адабиёти бадеии мусулмонон низ роҳ ёфтаанд. Таъсири фарҳанги динӣ, ривоятҳои устуравӣ ва осори нақлии аҳли Китоб ба сарчашмаҳои динӣ ва мероси адабии мусулмонон аз даврони насли дуюм ва сеюми уммати Ислом - тобеин ва табаатобеин кам-кам шурӯъ гардида ва пас аз он ба таври умумӣ вориди ҳавзаи фарҳангии онҳо гардидаанд.